Alain Ah-Vee, animater Ledikasion Pu Travayer : «Lang kreol sel zouti ki nou ena ki kapav inifie enn popilasion» 

Pou Alain Ah-Vee, animater Ledikasion Pu Travayer (LPT), ena enn mank volonte politik pou permet lang kreol devlop ankor plis. Li estime kinn ariv ler pou ki nou servi lang kreol pou nou foul devlopman ek servi li dan maximum kapasite dan tou bann institision. 

Depi boukou banane ou finn milite pou defann lalang kreol ek pou ledikasion bann travayer. Ki finn amenn ou dan sa konba-la ?

Se a partir lagrev me 1975. Mo ti ankor dan form de ou form trwa kolez New Eton dan Rozil. Avek boukou lezot etidian mo ti partisip ladan ek nou finn marse ziska Grand-Rivier ansam avek bann lezot etidian. 
Enn de bann gran revandikasion ki finn res dan mo latet pandan sa mouvman-la se litilisation lalang kreol dan sistem ledikasyon. Sa ti enn de bann demann bann etidian. Sa finn rest alor enn zafer ki finn touletan interes mwa. Monn santi ki sete enn kitsoz bien inportan. Se an parti sa ki explik mo lankazman dan Ledikasyon pou travayer (LPT). 

Dan LPT, nou finn touletan trouv langaz kouma enn kitsoz bien santral dan lavi enn sosiete. Odela kominikasion kouma boukou dimounn dir, li bokou plis ki sa. Si nou pran li zis o nivo kominikasion, li premie lang nasional dan Moris. Dapre resansman, ena plis ki 90 % dimounn ki servi lalang kreol dan zot lakaz. 

Li osi enn lang ki nou servi toulezour dan Repiblik Moris. Se osi premie lang ki nou servi pou ki enn sosiete opere. Savedir ki tou laspe nou aktivite imin li repoz lor sa lang la. Li ena enn gran linportans, dapre mwa, li sel zouti ki nou ena ki kapav inifie enn popilasion. 

Si lang kreol ti vinn lang deba dan Parlman ti pou ena enn pli gran partisipasion bann depite»

Souvan kan nou servi lang kreol nou kapav apel li lang lepep parski se lang ki tou dimounn servi dan tou laspe zot lavi, ki li dan travay, dan fami e tou aktivite sosial. 

Dan LPT, nou trouv li osi kouma enn zouti refleksion. Li permet nou osi reprezant dan nou latet tou seki andeor nou, seki nou trouve dan sosiete me osi seki andan nou kouma nou refleksion. Li enn zouti krisial pou enn imin. Se pou sa ki nou santi ki nou revandikasion pou lang kreol li odela enn sinp mwayin. Si ou anpes lang la devlope, se frenn so epanwisman, se fer ditor ek interfer dan lak natirel nou refleksion. Se sa ki explik nou langazman an faver lang kreol. Li importan dan le sans ki si nou pa servi li dan tou bann aspe nou lavi, nou pa donn li so foul fonksion, li pou fer ditor. 

Lidepandans Moris li enn moman krisial parski li finn diminie nou depandans lor pwisans kolonial. Li ena enn laspe dekolonizasion. Li inportan ki nou get lang kreol dan sa fason-la. Depi 1968, donk 56 zan sa lane la, tou bann rezim ki finn vini zot finn ena enn Polisi langaz, setadir ki manier zot servi langaz diferan domenn. Kan nou get zot Polisi langaz, zot finn adopte enn Polisi ki nou finn erite depi kolonizater. Zot pa finn vremem ena enn polisi langaz ki an riptir avek seki restan kolonial finn kit dan Moris. 

Par exanp, dan tou bann institision, se prinsipalman angle ek franse ki pe koze, lang kreol pa rekonet. Si nou pran lekol par exanp, bann zanfan pa lib pou aprann dan zor premie lang maternel. Matematik, sians tousala li an angle kouma so lexame. 

Si nou get Polisi langaz depi 56 zan, li enn Polisi langaz ki ankor domine par bann restan kolonial. Kan nou pe get lindepandans zordi, li inportan ki nou get li dan ki manier nou sorti de sa depandans la, ki manier nou liber nou depi sa lanpriz-la. E sa se enn gro travay ki bizin fer. 

Kouma ledikasion bann travayer inn permet boukou dimounn epanwi ?

Nou finn fer prinsipalman literesi adilt. Nou trouv sa kouma enn zouti emansipasion. Kan bann dimounn pe vinn aprann, li pou mwin depandan. Dimounn pou metriz lir ek ekrir ek li kapav ekrir so prop let, li pa bizin demann enn lot dimounn pou fer li. Li pa bizin demann enn lot dimounn pou lir pou li enn let ki li finn resevwar. Li kapav fer so lalis komision limem ou lalis materio ki li ena pou aste, li pa bizin enn lot dimounn,  Literesi fer enn dimounn vinn indepandan, pli otonom ek sirtou permet li partisip pli aktivman dan lavi sosial ek kolektif la sosiete, dan enn sindika, dan enn korperativ, dan enn komite kartie. 

Lang kreol li enn ranpar kont tou bann divizion initil»

Nou finn trouve ki kantite kreativite pe toufe parski boukou dimounn pa metriz sa literesi. Dan Moris ena plis ki 35 % adilt ki pa konn lir ek ekrir, ki zot pena « bazik » literesi. Ena panse ki ena boukou plis. Se enn problem ki pa afekte bann adilt an zeneral me osi bann zanfan ki pe al lekol, zot perdi. La mazorite ladan sorti san ki zot metriz literesi ek bann kinn pase nou trouve ki zot finn aprann par ker. Zot pa vremem pe epanwi dan sistem edikatif.

Dan LPT nou viz pou amenn sa epanwisman e kreativite ki lang maternel tousel kapav ofer. Ena bann zelev ki finn ekrir roman. Ena dimounn apre sis mwa kour kot nou inn konn fer zot lalis komision ek zot kapav lir bann ti zistwar ek poezi. 

An mem tan ki nou finn fer literesi nou finn kre literatir, setadir nou mem nou prodwir bann liv an kreol parski nou ti bizin bann liv pou servi dan kour ek nou finn komans inprim bann liv. Dousman dousman nou finn koumans fer bann konkour ki finn kre enn lektora lang kreol ki pa ti vreman ekziste avan. Sa bann dimounn ki finn aprann apre sis mwa apre enn an, inn vinn bann lekter dan lang kreol. Nou ti bizin donn zot liv parski pa ti ena sifizaman liv sa lepok-la. 

Avek konkour literer sa finn ankouraz osi kreativite e finn permet enn elarzisman literatir dan lang kreol. Boykou ekrivin lalang kreol zot finn travers par konkour LPT ek zordi zot bann oter ase koni. An term literatir dan lang kreol nou finn fer osi lagazet, bann roman fiksion, bann revi Lalit ki finn sorti an kreol. Sa inn fer enn gran lavansman lang kreol.

Dan zot bann kour literatir pa ti ena zis dimounn enn sel kominote, eski ou panse sa inn kontribie pou simant linite nou popilasion ?
Lang kreol se sel lang ki transand tou bann divizion. Li enn ranpar kont tou bann divizion initil. Le fet ki nou servi lang kreol, koumadir nou dan enn laniverser ou ninport ki regroupan sosial, si ou koumans koz an franse ou angle sa kre enn divizion ou pli spesifikman li kree enn inegalite : ena sertin dimounn ki pa pou koze parski zot per zot fer fot an franse oubien zot pa metriz angle. Me di moman ou koz an kreol, sa amenn enn egalite ant bann dimounn dan kontex Moris parski nou tou metriz lang kreol. 

Se pou sa rezon-la ki li inportan ki si lang kreol ti vinn lang deba dan Parlman ti pou ena enn pli gran partisipasion bann depite. Li bien inportan pou demokratiz Parlman parski li enn problem demokrasi ki nou pa servi kreol dan Parlman.

Le fet ki bann dimounn vinn aprann dan lang kreol li montre so kapasite ek ki li enn zouti inportan dan transmision konesans. Etan done ki li ankor enn lang « interdi » o nivo ofisiel, li ranforsi sa konba an faver la lang kreol la ek li diminie bann rezistans.

Avan dimounn ti pe kritike, ti pe dir ki aprann lang kreol pa servi nanye ena diksioner ek piblie bann liv parski dimounn pa pou lir ek sa pa pou amen li lwin. Ti ena koumsa boukou kritik kont literatir, ti pe dir li pa enn lang. Me zordi, avek letan, inn ena enn gran akseptasion sa lang la an zeneral.

Zisteman, kot la lang kreol sitie li zordi 56 zan apre lindepandans Moris ?

Kouma mo ti pe dir, ena enn pli larz akseptasion alor ki lontan ti ena rezistans me sa finn diminie. Lor 56 zan ena de laspe travay ki finn fer : inn ena bann mobilizasion an faver lang la a traver bann manifestasion, bann petision, bann let ouver, bann lobi vizavi gouvernman sirtou lor rekonesans dan Parlman ek dan lekol. 
Deziemman finn ena paralelman enn travay pou promouvwar la lang kreol ek fer enn travay lor limem. Nou servi li dan literatir, dan piblisite, dan tradiksion labib. Nou servi li dan tou domenn.

Lot laspe dan so evolision, bann avanse ki finn arive se rezilta sa de fakter ki mo fek mansione-la, me osi lang kreol inn komans penetre dan bann linstitision. Nou pran dan ledikasion limem kot linn rantre kouma size an 2012, seki fer ki ena enn sertin nonb zelev ki finn aprann sa lang la ek profeser inn konn lang la avek bann formasion ki finn kree. Ena mem enn departman kreol dan MIE e liniversite pe bouz ver enn BA an kreol. 

Me li pa sifi. Ena ankor enn mank volonte politik pou akseler sa prosesis la. 

Dan kolok ki ti fer an oktob lane dernier lor la lang kreol, ou ti pe koz bann progre kinn fer me osi bann obstak ki lang kreol pe fer fas. Kouma pou sirmont sa bann difikilte la ?

Prinsipal obstak se sa mank volonte politik gouvernman. So rol li plito monitor lang la me pa ed li pou avanse. Enn sinp lexanp. Inn servi tou sort kalite pretext pou servi li ek la pe dir pena ase literatir pou amenn li ziska HSC ek mank profeser. Nou pa dakor ar sa, nou krwar ki an term literatir ena boukou boukou ki existe. Ena ankor pou kre wi, me ena boukou ki kapav servi ek amenn li ziska HSC.

Ena enn dinamik ladan. Di moman ou fer li rant dan HSC, li pou ankouraz bann ekrivin pou ekrir plis, li pou servi dan literatir. Bizin get so dinamik. Deziemman an term profeser mo pa krwar ki sa pou poz enn gran problem parski bien vit nou kapav fer formasion. Ena enn long lexperyans ladan aster la. MIE ena sa lexperyans la, donk li bann pretex.

Bann lezot obstak se so lanter. Ena enn lortograf ofisiel aster la, mem si kapav ena enn de nians me sa pa enn problem. Li kouma angle amerikin ek angle britanik. Pou lang kreol parey, inn ena bann avanse me selman kifer dan minister pena bann kour pou bann fonksioner pou ki zot kapav servi li e nek serki li zis dan lekol? 

Par exanp pou bann notis ki gouvernman fer, pena ase an lang kreol. Bien kapav met li an angle ek kreol a kote, pa fer nanye. Kan ena so version kreol, sa montre linportans lang la ek donn li so foul dinite. Fodre pa servi zis dan lekol pou kiafer. Ena enn mank volonte pou akseler li ek amenn li pli lwin. 

Kapav osi fer bann konkour literer oubien fer enn younit tradiksion ek bizin akseler prosesis ki kreol rant dan Parlman le pli vit posib. Mo pa trouve kifer pena enn dat ou enn « time frame », anou dir sis mwa, ki mo panse sifi, me si ou le enn an, ek dir a partir tel dat kreol pou servi dan Parlman. 

Antretan kapav met enn komite parlmanter avek bann ansien Speaker, ou bann ansien parlmanter veteran ek bann teknisien kouma ena liniversite pou ki zot elabor enn plan. Mo pa trouve ki li difisil pou fer li dan sis mwa a enn an. Me se sa mank volonte la ki mo panse ki bizin sirmonte. Bizin fer plis presion lor lotorite pou fer li sede lor la. 

Nou trouve inpe partou kot servi kreol dan bann panfle etc. ki ena enn melanz kreol ek franse…

Wi, nou finn remark sa ek li bon ou pe mansionn li. Me sa li sirmontab. Si ti ena bann kour pou lang la o nivo bann fonktioner, problem la pou an parti rezoud. Ek plis ou pibliye, pou ena plis liv, plis bann panfle. 

Nou trouve ki piblisite an kreol inn ogmante ek mem ki li ekrir dan enn fason bien koeran. Dan media bizin ogmant bann paz ki ena an lekritir kreol. Ena enn zefor bizin fer dan sa kote la. Plis li pou vizib, plis li pou akseler sa prosesis pou ki dimounn abitie servi li ek servi li dan enn fason koeran. 

Ou ti dir osi dan kolok ki ti fer lane dernier ki nou pou vreman lib si sakenn kapav exprim li dan so lang maternel. Eski nou ankor « prizonie » bann lang etranze 56 zan apre lindepandans ?

Nou bizin get li an de fason. Ena enn laspe liberte ki inportan ladan. Nou bizin lib pou exprim nou dan lang dan lekel nou pli alez. Enn lang kot enn zanfan li pli alez se lang ki li servi pou koz avek so mama ek so papa ek dan so lanvironman ek se prinsipalman lang kreol. Sa liberte dexpresion la li fondamantal pou so epanwisman parski lang li konsern presizion. Kan ou pe koze dan ou lang maternel ou ena presizion tandi ki angle ek franse zot pa nou lang maternel ek nou mank sertin presizion a mwin ki nou’nn fer boikou letid lor lalang la. Me gran mazorite dimounn nou pena presizion dan lang la parski li pa nou lang toulezour. Bann nians nou pa pou kone par ekanp dan lang franse ek angle. 

Deziem pwin, seki nou finn touzour an faver enn ledikasion miltiling baze kouma an Afrik disid kot zot rekonet onz lang dapre zot Polisi lang ki apel « Mother Tong-Based Multilingual Education ». Se enn ledikasion ki baze lor lang maternel. Enn zanfan si li ena enn baz solid dan so lang maternel, se enn lesafodaz, li pou kapav progrese boukou plis dan toulezot size : matematik, sians etc. Donk bizin komans so ledikasion dan lang kreol ek lerla konstrir a partir sa. 

Si ledikasion fer dan enn lang etranze, esafodaz la li feb. Lerla so nivo dan toulezot size inkli dan lang etranze pou feb. Bann resers inn montre sa, sirtou dan Letazini kot zot finn trouve ki pli lontan montre enn zanfan dan so lang maternel li pou fer pli bien dan lezot size. Savedir ki si nou ti aprann dan lang kreol depi tipti ek nou ale mem ek azout bann lezot lang, nivo pou bann lang etranze li pou pli for parski tou lang inportan. 

Ena enn lot dimansion ki pli larz lor kestion langaz. Seki dan enn lepok kriz ekonomik nou pe trouve ki tou pe vinn dan bor enn presipis, nou pe al ver bann gran katastrof ekolozik. Pou ena pli boukou lager, mem bann zenosid kouma nou pe trouve dan sertin pei. 

Dan enn lepok kriz, konpetision vinn pli egi ant bann pei. Bann pei ki ena lavantaz se bann pei ki fer inovasion ki lie avek lang. Enn dimounn ki monoling ek enn dimounn ki biling ou miltiling ena enn gran diferans. Kan ou enn miltiling, ou kapav enn sel kout trouv enn miltip faset enn problem ki ou fer fas. Pou metriz boukou lang ou bizin metriz ou lang maternel. 

A Moris si tou ena enn ledikasion miltiling baze lor lang maternel ti pou ena bann lavantaz an term kreativite ek inovasion ek an term ekonomik. 

Nou pe selebre lindepandans, ki ou swe ?

Mo swete ki lang kreol gagn so foul dinite dan kontex enn Repiblik. Nou bizin debaras nou bann restan kolonial ek konplet nou dekolonizasion parey kouma nou pe lager pou konplet dekolonizasion nou teritwar a traver rekiperasion Diego. Nou bizin dekoloniz bann lezot teritwar : lang, kiltirel ek seki mo apel teritwar nou memwar. Nou memwar kolektif li ankor inpe amare avek lang etranze. 

Li parey kouma enn dimounn ki ena de bon lipie ek ki pe rod servi enn bekiy. Si nou lang kreol solid, nou pa bizin apiy lor lang angle ou franse ki kouma bann bekiy. Nou bizin servi lang kreol pou nou foul devlopman ek servi li dan maximum kapasite dan tou bann institision. 

 Nou memwar kolektif li ankor inpe amare avek lang etranze»